Edukacja: Trzęsienia ziemi

Podział trzęsień ziemi

ze względu na przyczynę:

– tektoniczne (inaczej: dyslokacyjne) – będące wynikiem przesunięć skał wzdłuż uskoku. Często ruch ten jest związany z globalnymi ruchami płyt tektonicznych, a uskok może być granicą stykania się dwóch płyt. Mogą występować jednak także w dużej odległości od granic płyt litosfery (np. w strefach młodych gór – takich, jak Karpaty czy Sudety); stanowią około 90% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;

– wulkaniczne – związane z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych komór magmowych czy zapadaniem kalder; stanowią ok. 7% wszystkich zjawisk sejsmicznych występujących na Ziemi;

– zapadowe (zapadliskowe) – związane z obszarami krasowymi, na których dochodzi do zawalania się stropów jaskiń lub innych próżni w podłożu; zjawiska wyjątkowo lokalne, najczęściej słabo odczuwalne; stanowią ok. 2% ogółu trzęsień ziemi;

– antropogeniczne – związane z działalnością człowieka w litosferze (np. tąpnięcia górnicze, naruszenie równowagi sił w skałach na skutek napełnienia tamy); na obszarach gęsto zabudowanych mogą spowodować znaczące szkody materialne, jednak w większości przypadków okazują się niegroźne.

ze względu na głębokość ogniska:

– płytkie (85%) – do 70 km
– średnie (12%) – 70-350 km
– głębokie (3%) – 350-700 km

ze względu na rodzaj powiązania ze wstrząsem zasadniczym:

– wstępne (ang. foreshock) – o słabej magnitudzie
– zasadnicze (ang. main shock) – o największej magnitudzie
– następcze (ang. aftershock) – o zmniejszającej się z upływem czasu magnitudzie (najsilniejszy wstrząs wtórny, występujący zazwyczaj jako pierwszy po głównym wstrząsie, posiada magnitudę o około 1.3-1.5 razy mniejszą od wstrząsu zasadniczego)

ze względu na częstotliwość występowania trzęsień ziemi, na danym terenie wyróżnia się obszary:

– sejsmiczne (na których odczuwalne trzęsienia ziemi są zjawiskiem niemal codziennym)
– pensejsmiczne (na których silne wstrząsy występują stosunkowo rzadko)
– asejsmiczne (na których bardzo rzadko spotykane są umiarkowane wstrząsy sejsmiczne)

Najczęstsze skutki trzęsień ziemi

– rysy i spękania na powierzchni ziemi
– szczeliny (niekiedy głębokością dochodzące do kilkunastu metrów)
– uskoki gruntu („pocięcie” formy wzgórza na osunięte rzędami bloki skalne)
– przesunięcia poziomie wzdłuż uskoku (jest to doskonale widoczne np. po przesunięciu fragmentów płotów stojących w poprzek uskoku, grządek czy nawet torów lub drogi asfaltowej)
– obrywy (na obszarach górskich)
– zapadliska
– podniesienie wybrzeża i utworzenie klifu na skutek rzeczywistego podniesienia wybrzeża lub opadnięcia dna zbiornika wodnego (np. w japońskim regionie Kanto 1855 r. oraz w regionie Pozzuoli k. Neapolu w 1983 r., porty stały się niezdatne do użytku z powodu nagłego podniesienia się lądu)
– odseparowanie części wybrzeża od stałego lądu i tworzenie się płycizn
– powstanie nieckowatych jezior na skutek zaburzeń biegu wód podziemnych
– powstanie wodospadów na skutek zatamowania osuwiskiem górnego biegu rzeki
– powstanie jezior lub rozlewisk na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwiska
– wysychanie lub „przelanie się” części jeziora na skutek powstałych uskoków gruntu
– przerwanie biegu rzeki, poprzez jej wpływanie do szczeliny powstałej prostopadle do nurtu
– tsunami
– zjawisko sejszy na jeziorach i innych – bardzo dużych, zamkniętych zbiornikach wodnych
– zjawisko upłynnienia gruntu (na obszarach podmokłych)
– wybuchy wulkanów
Do pośrednich skutków trzęsienia ziemi zaliczyć można niszczycielskie pożary (np. w San Francisco w 1906 r.).

Trzęsienia ziemi w Polsce

Trzęsienia ziemi na obszarze Polski są stosunkowo rzadkie i zwykle ograniczone do zjawisk o niewielkiej intensywności. Aktywność sejsmiczna jest monitorowana przez sieć obserwatoriów sejsmicznych, działających w ramach Instytutu Geofizyki PAN.

Większość trzęsień ziemi związanych jest ze zjawiskami neotektonicznymi na obszarze Karpat i Sudetów, a ich ogniska znajdują się w uskokach i (w przypadku Karpat) wzdłuż nasunięć tektonicznych. Naturalne wstrząsy odnotowano także w rejonie tzw. Strefy Teisseyre’a-Tornquista, Górach Świętokrzyskich i na Podlasiu. Ponadto w wyniku działalności górniczej obszarami wzbudzonej aktywności sejsmicznej są okolice Bełchatowa, Górny Śląsk oraz Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy. Od czasu gdy prowadzi się regularne pomiary zarejestrowane magnitudy wstrząsów nie przekraczały 4,7.

Źródła:

P. Whitefield, „Tajemnice Ziemi”, wyd. Świąt Książki, wyd. 1, Warszawa 1996, ISBN 83-7129-838-2
A. Debroise, E. Seinandre, „Mały atlas zjawisk natury”, wyd. Larousse Polska, wyd. 1, Wrocław 2003, ISBN 83-89181-18-5